در سنت برخي از معصومان و رهبران ديني مسايلي وجود دارد كه از اسرار الهي بوده و شناخت آن مشكل است، مانند كشتن كودكي توسط حضرت خضر كه مورد اعتراض حضرت موسي(ع) قرار گرفت، اما حكمت آن، حفظ ايمان ديگران بود.

ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون(ام الفضل) نيز از مسايلي است كه اظهار نظر قطعي دربارة آن مشكل است؛ ولي مي توان برخي عوامل را تأثير گذار دانست. ازدواج حضرت جواد(ع) با ام الفضل هم از ناحية حضرت قابل بررسي است و هم از ناحية مأمون كه چه اهدافي از ازدواج دختر خود با امام جواد(ع) داشت؟ به نظر مي رسد مأمون اهداف زير را دنبال مي كرد:

1_ نظارت بر رفتار امام جواد(ع): مأمون با فرستادن دختر خود به خانة امام مي خواست آن حضرت را هميشه زير نظر داشته باشد و دختر مأمون نيز در انجام اين رسالت موفق بود، زيرا در خبر چيني گزارشگري ماهر بود.

2_ جذب حكومت: مأمون تصور مي كرد با اين وصلت امام جواد(ع) را مجذوب ماديات و امكانات سلطنتي نموده و به قداست و حرمت امام لطمه وارد نمايد؛ غافل از اين كه امام جواد(ع) يكي از زاهد ترين امامان بوده و جذب دستگاه حكومت نمي گرديد.

3_ جلوگيري از اعتراض علويان: دشمني مأمون با علويان موجب شد كه آنان عليه وي اعتراض نموده و حكومت او را متزلزل كنند. مأمون با اين ازدواج قصد داشت خود را علاقه مند به امام نشان دهد، در نتيجه شيعيان قيام نكنند.

طبيعي بود كه مأمون جهت تحقق اهداف فوق شديداً امام را تحت فشار قرار داد و براي اين وصلت از همة راهكارها و اهرم ها بهره گرفت.

به نظر مي رسد عوامل زير در ازدواج امام جواد(ع) تأثير گذار بود:

1_ اجبار امام به ازدواج:

بي ترديد ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون خواستة امام نبوده و اين ازدوج مانند ازدواج هاي معمولي كه مبتني بر خواست و رعايت شرايط باشد، صورت نگرفت. زيرا امام جواد(ع) مي دانست كه مأمون پدرش (امام رضا(ع) را به شهادت رسانده و يكي از دشمنان خاندان اهل بيت پيامبر(ص) و شيعيان است. از سوي ديگر حكومت مأمون وجاهت قانوني و مشروعيت نداشت.

مأمون جهت رسيدن به اهداف خود شديداً امام را تحت فشار قرار داد و حتي حضرت را تهديد نمود. برخي عقيده دارند كه اگر امام ازدواج نمي كرد، ممكن بود امام را ترور كند.[1]

گرچه در قاموس ائمه(ع) ترس از مرگ وجود ندارد، ولي در آن مقطع زنده بودن و رهبري او نقش بنيادي در حفظ دين و مصالح مسلمانان داشت.

يكي از نويسندگان مي نويسد: به نظر مي رسد كه موافقت امام با اين ازدواج عمدتاً بر اثر فشاري بود كه مأمون بر امام وارد كرد.[2]

2_ حفظ شيعيان:

يكي از استراتژي هاي مهم خلفاي اموي و عباسي، شيعه ستيزي بوده و آنان از هيچ جنايتي عليه علويان دريغ نكرده و به آزار و زنداني و قتل آنان مي پرداختند. از سوي ديگر يكي از سياست هاي مهم ائمه(ع) حفظ شيعيان بود، چنانكه امام حسن(ع) يكي از علل صلح خويش را حفظ شيعيان بيان نمود.[3]

ائمه(ع) سعي مي كردند با اتخاذ سياست و راهكارهاي منطقي و معقول به حفظ شيعيان بپردازند، گرچه ممكن بود اتخاذ راهكار حفظ شيعيان، شخصيت آن ها را زير سؤال ببرد. شايد امام جواد(ع) از ازدواج با دختر مأمون، حفظ شيعيان را دنبال مي كرد. طبيعي بود كه مأمون با ازدواج دخترش با امام جواد(ع) تا اندازه اي از سياست خصمانة خود عليه شيعيان پرهيز مي كرد، زيرا به حسب ظاهر با امام شيعيان رابطة فاميلي بر قرار كرده بود.

3_ تكليف گرايي:

بي ترديد فعاليت هاي ائمه(ع) ريشه در انجام تكاليف الهي داشته و همة فعاليتهاي آنان مبتني بر مصالح است. شايد علت ازدواج امام جواد (ع) با ام الفضل بر اساس تكليف بوده است. ائمه(ع) تكليف گرا ترين انسان ها بوده و در برابر انجام دستور الهي مطيع ترين انسان ها بودند؛ از اين رو هر گاه براي ائمه از سوي خداوند تكليف تعيين مي شد، انجام مي دادند، گرچه انجام تكليف به ظاهر براي برخي خوشايند نبوده و حتي عمل ائمه(ع) را زير سؤال مي برند. شايد ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون نوعي تكليف بود كه تعيين شده بود شايد امام جواد(ع) با اين ازدواج در صدد خدمت به مردم و حفظ دين بود؛ امام با نفوذ در مركز حكومت سعي مي كرد كه شيعيان حفظ شده و تا اندازه اي از سياست دين ستيزي مأمون جلوگيري نمايد و به جامعة ديني خدمت كند. با اتخاذ سياست هاي منطقي _ به رغم آن كه با ام الفضل ازدواج نمود، تحقق اهداف مأمون را در خصوص ازدواج دخترش غير ممكن ساخت.