پيشواي نهم شيعيان حضرت امام محمد تقي (ع) نخستين رهبر الهي است كه در ميان امامان شيعه در خردسالي مسؤوليت مقام رفيع امامت را عهدهدار گرديد.

آن گرامي در سال 203 قمري و در سن هفت سالگي بعد از شهادت پدر بزرگوارش اين مسؤوليت را پذيرفته و عملاً به هدايت و ارشاد مردم پرداخت.

در آن هنگام برخي اين سؤال را مطرح ميكردند كه آيا ميتوان رهبري جامعه را به يك كودك هفت ساله سپرد؟ آيا يك كودك هفت ساله مديريت، دورانديشي و درايت يك مرد كامل را دارد؟

از منظر باورهاي شيعه كه موضوع امامت را يك موهبت الهي ميداند، پاسخ اين پرسش روشن است، چرا كه از اين ديدگاه خداوند متعال هر كسي را كه شايسته اين مقام بداند، به منصب پيشوايي امت بر ميگزيند؛ حتي اگر در سنين كودكي باشد. مقياس سن بالا، گرچه در ميان مردم مقياسي براي رسيدن به كمال محسوب ميشود، اما در بينش وحياني قرآن ممكن است يك فرد در سن كودكي فضائل و كمالات و شرائط رهبري جامعه را دارا باشد و امتيازات ويژهاي را كه لازمه رهبري و امامت و نبوت است در او موجود باشد و خداوند متعال موهبت رسالت و امامت را به او عنايت كند و اطاعت از وي را بر مردم واجب و لازم گرداند.

البته خداوند متعال از اين طريق ميخواهد به مردم بفهماند كه مقام نبوت و امامت، كه تداوم راه نبوت است، همانند منصبهاي معمولي نيست كه با زمينهها و شرايط عادي انجام پذيرد، بلكه مقام معنوي نبوت و امامت مافوق اين مناصب بوده و زمينهها و شرايط ويژهاي ميطلبد.

در عصري كه زمينه امامت پيشواي نهم فراهم آمده بود و آن حضرت در دوران كودكي اين منصب آسماني را عهدهدار گرديد، از اين دست سؤالات زياد مطرح ميشد و پاسخهاي مناسب نيز ارائه ميگرديد. به همين دليل چون مسئله تقريباً در زمان امام جواد(ع) حل شده تلقي شده بود، ديگر در مورد امام هادي(ع) كه در سن 8 سالگي و امام زمان (ع) كه در 5 سالگي به امامت رسيدند، اين پرسشها تكرار نگرديد.

نقل يكي از رواياتي كه در اين زمينه وارد شده است، در اينجا مناسب مينمايد:

روزي يكي از شيعيان در محضر امام رضا(ع) پرسيد: مولاي من! اگر خداي ناكرده براي وجود مقدس شما حادثهاي پيش آيد، به چه كسي رجوع كنيم؟ امام رضا(ع) با كمال صراحت فرمودند: به پسرم ابوجعفر (امام جواد(ع)). آن مرد از شنيدن اين سخن تعجب كرد، چرا كه امام نهم (ع) كودكي بيش نبود و آن مرد وي را كم سن و سال ديد. امام رضا(ع) از سيماي متعجب و نگاههاي ترديدآميز او، انديشه ناباورانهاش را دريافت و به او فرمود: اي مرد! خداي سبحان عيسي بن مريم (ع) را به عنوان پيامبر و فرستاده خود برگزيد و او را صاحب شريعت معرفي كرد، در حالي كه خيلي كوچكتر از فرزندم ابوجعفر بود.(1)

امام هشتم (ع) براي اثبات امامت حضرت جواد(ع) و پاسخ به شبهات طرح شده، گاه از آيات قرآن و دلايل تاريخي بهره ميگرفت و گاهي نيز از تفضلات الهي و تأييدات غيبي استفاده ميكرد.

در اين رابطه حسن بن جهم ميگويد: در حضور امام هشتم(ع) نشسته بودم كه فرزند خردسالش را صدا كرد. آن سلاله پاك نبوي نيز در پاسخ به نداي پدر به جمع ما پيوست. امام رضا(ع) لباس آن كودك را كنار زده و به من فرمود: ميان دو شانهاش را بنگر! چون به ميان دو كتف او نگاه كردم، چشمم به يكي از شانههايش به مهر امامت افتاد كه در ميان گوشت بدن قرار داشت. فرمود: آيا اين مهر امامت را ميبيني؟ شبيه همين در روي شانه پدرم نيز وجود داشت.(2)

نوجواني در قلّه رفيع دانش

امام نهم(ع) در مقام رهبري امت اسلام، به عنوان الگوي دانشمندان جوان چنان در عرصه علم و دانش درخشيد كه دوست و دشمن را به تعجب و شگفتي واداشت. گفتگوها، مناظرات،پاسخ به شبهات عصر، گفتارهاي حكيمانه و خطابههاي آن گرامي، گواه روشني بر اين مدعاست.

علي بن ابراهيم از پدرش نقل كرده است كه: بعد از شهادت امام هشتم(ع) ما به زيارت خانه خدا مشرف شديم و آنگاه به محضر امام جواد (ع) رفتيم. بسياري از شيعيان نيز در آنجا گرد آمده بودند تا امام جواد(ع) را زيارت كنند. عبد اللّه بن موسي عموي حضرت جواد(ع) كه پيرمرد بزرگواري بود و در پيشانياش آثار عبادت ديده ميشد، به آنجا آمد و به امام (ع) احترام فراواني كرده و وسط پيشاني حضرت را بوسيد.

امام نهم برجايگاه خويش قرار گرفت. همه مردم به علت خردسال بودن حضرت با تعجب به همديگر نگاه ميكردند كه آيا اين نوجوان ميتواند از عهده مشكلات ديني و اجتماعي مردم در جايگاه رهبري و امامت آنان برآيد؟! مردي از ميان جمع بلند شده از عبداللّه بن موسي، عموي امام جواد(ع) پرسيد: حكم مردي كه با چهارپايي آميزش نموده است چيست؟ و او پاسخ داد: بعد از قطع دست راستاش به او حد ميزنند.

امام جواد(ع) با شنيدن اين پاسخ ناراحت شد و به عبداللّه بن موسي فرمود: عموجان از خدا بترس! از خدا بترس! خيلي كار سخت و بزرگي است كه در روز قيامت در برابر خداوند متعال قرار بگيري و پروردگار متعال بفرمايد: چرا بدون اطلاع و آگاهي به مردم فتوا دادي؟ عمويش گفت: سرورم! آيا پدرت ـ كه درود خدا بر او باد ـ اين گونه پاسخ نداده است؟!

امام جواد(ع) فرمود: از پدرم پرسيدند: مردي قبر زني را نبش كرده و با او درآميخته است، حكم اين مرد فاجر چيست؟ و پدرم در پاسخ فرمود: به خاطر نبش قبر دست راست او را قطع ميكنند و حد زنا بر او جاري ميگردد، چرا كه حرمت مرده مسلمان همانند زنده اوست.

عبداللّه بن موسي گفت: راست گفتي سرورم! من استغفار ميكنم.

مردم حاضر، از اين گفت و شنود علمي شگفت زده شدند و گفتند: اي آقاي ما! آيا اجازه ميفرمايي مسائل و مشكلات خودمان را از محضرتان بپرسيم؟

امام جواد(ع) فرمود: بلي. آنان سيهزار مسئله پرسيدند و امام جواد(ع) بدون درنگ و اطمينان كامل همه را پاسخ گفت. اين گفتگوي علمي در نه سالگي حضرت رخ داد.(3)

امام جواد(ع) در سنين نوجواني عالمترين و آگاهترين دانشمند عصر خود بود و مردم از دور و نزديك به حضورش شتافته و پاسخ مشكلات علمي خود را از او دريافت ميكردند.

اينك نظر برخي از دانشمندان مخالف و موافق را در اين زمينه باهم ميخوانيم:

ابن حجر هيثمي در كتاب الصوائق المحرقه ميگويد: مأمون او را به دامادي انتخاب كرد، زيرا با وجود كمي سن، از نظر علم و آگاهي و حلم بر همه دانشمندان برتري داشت.

شبلنجي در نورالابصار آورده است: مأمون پيوسته شيفته او بود، زيرا با وجود سن اندك، فضل و علم و كمال خود را نشان داده و برهان عظمت خود را آشكار ساخت.

جاحظ معتزلي كه از مخالفان خاندان علي(ع) بود، به اين حقيقت اعتراف كرده است كه: امام جواد(ع) در شمار ده تن از «طالبيان» است كه هر يك از آنان عالم، زاهد، عبادت پيشه، شجاع، بخشنده، پاك و پاك نهادند و هيچ يك از خاندانهاي عرب داراي نسب شريفي همانند امامان شيعه نيست.(4)

فتال نيشابوري نيز ميگويد: مأمون شيفته او شد، چون مشاهده كرد كه آن حضرت با سن كم خود، از نظر علم و حكمت و ادب و كمال عقلي، به چنان رتبه والايي رسيده كه هيچ يك از بزرگان علمي آن روزگار بدان پايه نرسيدهاند.(5)

امام محمد تقي(ع) خود نيز گاهي به علم و دانشي كه خداوند ارزانياش داشته بود، اشاره كرده و ميفرمود: «منم محمد فرزند رضا! منم جواد! منم دانا به نسبهاي مردم در صلبها، من داناترين كس هستم كه رازهاي ظاهري و باطني شما را ميدانم و از آنچه كه به سوياش روانه هستيد آگاهم! اين علمي است كه خداوند متعال قبل از آفرينش تمامي مخلوقات جهان به ما خانواده عنايت كرده است. اين دانش سرشار تا پايان جهان و بعد از فاني شدن آسمانها و زمينها نيز باقي خواهد ماند.

اگر غلبه اهل باطل و حكومت ناحق گمراهان و هجوم اهل شك و ترديد نبود، هر آينه سخني ميگفتم كه همه اهل جهان از گذشتهگان و آيندهگان ناباورانه انگشت حيرت به دهان ميگرفتند.»

سپس دست مبارك خود را بر دهان گذاشته و فرمود: «يا محمّد اصمت كما صمت آباؤك من قبل؛ اي محمد خاموش باش! همچنانكه پدرانت قبل از تو سكوت را برگزيدهاند.»(6)

امام نهم در سن كودكي به امامت رسيد و دانش سرشار آن گرامي دوست و دشمن را به حيرت و شگفتي واداشت. بر جوانان مسلمان و مشتاق اهل بيت (ع) شايسته است كه از فرصت جواني بهره گرفته و در جستجوي دانش با تمام وجود تلاش كنند و رهنمودهاي آن امام عزيز در زمينه علم و دانش را چراغ راه خويش قرار دهند. در اينجا به برخي از رهنمودهاي آن حضرت در اين زمينه ميپردازيم:

جوانان در عرصه تفكر و كسب دانش

جوانان بر اساس طبيعتي كه دارند، براي آشنايي با افكار و انديشههاي متفاوت علاقه شديدي از خود نشان ميدهند. آنان دوست دارند انديشههاي نو و متفاوت را بشناسند و از ميان آنها آنچه را كه به نظر خود بهتر و كارآمدتر تشخيص ميدهند انتخاب كنند.

امام علي(ع) فرمودند: «انما قلب الحدث كالارض الخاليه ما القي فيها من شيءٍ قبلته؛(7) دل نوجوان همانند زمين خالي(آماده و مستعد) است و هر انديشهاي كه در آن القاء شود، ميپذيرد.»

بذر دانش يكي از مهمترين سرمايههايي است كه ميتوان در دل جوان كاشت و آن را بارور نمود. امام جواد(ع) در پيامي اهميت علم و دانش را اين گونه بيان ميكند: «عليكم بطلب العلم فانّ طلبه فريضهٌ و البحث عنه نافلهٌ و هو صلهٌ بين الاخوان و دليلٌ علي المروّه و تحفهٌ في المجالس و صاحبٌ في السّقر و انسٌ في الغربه؛(8) بر شما باد كسب دانش! چرا كه آن براي همه لازم است و سخن از علم و بررسي آن امري مطلوب( و دوست داشتني) است. برادران (ديني) را به هم پيوند ميدهد و نشانه (شخصيت والا و) جوانمردي، تحفه مناسبي براي مجالس، دوست و همراه در سفر و مونس غربت و تنهائي است.»

از منظر امام جواد(ع) شايسته است كه يك جوان مسلمان به علم و دانش روي آورد و آن را به عنوان مونس و يار مناسب براي خود برگزيند، دوستان خود را بر اساس بينش و دانش انتخاب كند و شخصيت اجتماعي خود را به وسيله دانش و علم مشخص سازد، براي مجالس و ديدار ديگران علم هديه برد و در تنهايي و غربت و سفر، علم و دانش را بهترين همسفر و مونس خود بداند، چرا كه علم و دانش، سرچشمه تمام كمالات و ريشه همه پيشرفتهاست. پيشواي نهم، علم را دو قسمت كرده و ميفرمود: علم و دانش دو نوع است: علمي كه در وجود خود انسان ريشه دارد و علمي كه از ديگران ميشنود و ياد ميگيرد. اگر علم اكتسابي با علم فطري هماهنگ نباشد، سودي نخواهد داشت. هر كس لذت حكمت را بشناسد و طعم شيرين آن را بچشد، از پيگيري آن آرام نخواهد نشست. زيبايي واقعي در زبان (و گفتار نيك) است و كمال راستين در داشتن عقل.»(9)

امام محمد تقي(ع) علم و دانش را يكي از مهمترين عوامل پيروزي و رسيدن به كمالات معرفي ميكرد و به انسانهاي كمال خواه و حقيقت طلب توصيه مينمود كه در راه رسيدن به آرزوهاي مشروع و موقعيتهاي عالي دنيوي و اخروي از اين نيروي كارآمد بهره لازم را بگيرند. آن گرامي ميفرمود: «أربع خصالٍ تعين المرء علي العمل: الصّحه والغني و العلم و التّوفيقٌ؛(10)چهار عامل موجب دست يابي انسان به اعمال (صالح و نيك) است: سلامتي، توانگري، دانش و توفيق(خداوندي)».

با توجه به سخنان آموزنده امام جواد(ع) در عرصه علم و دانش بر همگان و از جمله جوانان لازم است از فرصت جواني بهره گرفته و خود را به اين خصلت زيباي انساني بيارايند و كسب معرفت و علم را سرلوحه برنامههاي زندگي خود قرار دهند.

• علم بال است مرغ جانت را علم دل را بجاي جان باشد علم نور است و جهل تاريكي علم روي تو را به راه آرد علم را دزد برد نتواند نه به ميل زمان خراب شود نه به سيل زمين درآب شود

• بر سپهر او برد روانت را سربي علم بدگمان باشد علم، راهت برد به تاريكي با چراغت به پيشگاه آرد به اجل نيز مرد نتواند نه به سيل زمين درآب شود نه به سيل زمين درآب شود

گفتار انديشمندان

يك جوان شايسته و هدفمند بر اساس انديشهها و عواطف خود ممكن است به سوي برخي صاحبنظران و انديشمندان، متمايل شود، به جلسات آنان برود، به سخنرانيهايشان گوش فرا دهد و حرفهايشان را بشنود و بپذيرد.

اما در اين ميان پيروي از گفتههاي آنان، اگر بر اساس حق نباشد، ممكن است انسان را به سوي باطل و راههاي انحرافي سوق دهد. بنابراين بر يك جوان مسلمان و متعهد زيبنده است كه تمايلات خود و گفتههاي ديگران را بر اساس انديشههاي صحيح و عقلاني بسنجد و راه خود را با معيار حقيقت انتخاب كند. امام جواد(ع) در اين زمينه رهنمود راهگشايي براي همگان دارد. آن گرامي ميفرمايد:

«من اصغي الي ناطق فقد عبده فان كان النّاطق يؤدّي عن اللّه عزّ و جلّ فقد عبد اللّه و ان كان النّاطق يؤدّي عن الشّيطان فقد عبد الشيطان؛(11) هر كس به گفتار گويندهاي گوش فرا دهد، او را پرستش كرده است، اگر ناطق از خداي ميگويد، شنونده خدا را عبادت كرده و اگر از شيطان بگويد، شنونده نيز به پرستش شيطان پرداخته است.»

در اينجا مناسب است كه به حكايتي از يك جوان كه در راه كسب علم و دانش تلاش نموده و خود را به مقامات عاليه كمال رسانده اشارهاي داشته باشيم. چنين حكاياتي اين پيام را به ما ميدهند كه اگر جوانان درباره كسب علم و دانش تلاش كنند ميتوانند سرآمد باشند و بر بزرگترها نيز پيشي گيرند.

دانشمند نوجوان

هنگامي كه عمربن عبدالعزيز به خلافت رسيد، مردم از اطراف و اكناف گروه گروه، براي عرض تبريك به مركز خلافت آمده و به حضورش ميرسيدند. روزي جمعي از اهل حجاز به همين منظور بر او وارد شدند. خليفه بعد از ديدار ابتدايي متوجه شد كه پسر بچهاي آماده است تا از ميان آن جمع سخن بگويد.

خطاب به او گفت: بچه! برو كنار تا يكي بزرگتر از تو صحبت كند پسر نوجوان فوراً گفت: اي خليفه! اگر بزرگسالي ميزان است، پس چرا شما بر مسند خلافت قرار گرفتهايد؟ با اينكه بزرگتر از شما هم افرادي اينجا هستند؟!

عمر بن عبدالعزيز از تيزهوشي و حاضر جوابي او متعجب شده و گفت: راست ميگويي و حق با توست. اكنون حرف دلت را بزن! آن نوجوان هوشمند گفت: اي امير! از راه دور آمدهايم تا به شما تبريك بگوييم و منظورمان از اين عمل، شكر الهي است كه مثل شما خليفه خوبي را به مردم عطا كرده است، وگرنه مجبور نبوديم به اين سفر بياييم، زيرا نه از تو ميترسيم و نه طمعي داريم. امّا اينكه از تو نميترسيم براي اين است كه تو اهل ظلم و ستم بر مردم نيستي و علت اينكه طمع نداريم اين است كه ما از هر جهت در رفاه و نعمت هستيم.

وقتي سخن آن نوجوان تمام شد، خليفه از او درخواست كرد كه وي را موعظه كند.

او نيز گفت: اي خليفه! دو چيز زمامداران را مغرور ميكند: اول، حلم خداوند و دوم، مدح و چاپلوسي اشخاص از آنها. خيلي مواظب باش كه از آنان نباشي، زيرا كه اگر از آن عده شدي، لغزش پيدا ميكني و در زمره گروهي قرار ميگيري كه خداوند متعال در حق آنان فرمود: «ولاتكونوا كالّذين قالوا سمعنا و هم لايسمعون؛(12) از آن افراد نباشيد كه ادّعاي شنيدن ميكنند با اينكه نميشنوند.»

در پايان: خليفه از سن و سال او پرسيد و معلوم شد كه بيش از دوازده سال ندارد. آنگاه خليفه او را تحسين كرده و در مورد وي و عظمت علم و دانش او شعري خواند كه:

• تَعَلّم فَلَيسَ المَرءُ يولَدُ عالِماً فَانَّ كَبيرَ القَومٍ لاعِلمَ عِندَه صَغيرٌ اذا التَفَتَ عَلَيهِ المَحافِلُ

• وَ لَيسَ أخو عِلمٍ كَمَن هُوَ جاهِلٌ صَغيرٌ اذا التَفَتَ عَلَيهِ المَحافِلُ صَغيرٌ اذا التَفَتَ عَلَيهِ المَحافِلُ

«دانش بياموز، كه آدميزاد دانشمند به دنيا نميآيد و هيچ گاه دانا با نادان هم رتبه نيست. بزرگ قوم، هرگاه دانش نداشته باشد، در مجالس و محافل، كوچك و خوار ديده ميشود.»