آن چه از خلال تاريخ به نظر مي رسد اين است كه: امام جواد عليه السلام فرزند نه ساله امام رضا عليه السلام سفري به خراسان داشته؛ ولي وضع اين سفر به طور كامل روشن نيست، زيرا دو - سه موضوع مهم تاريخي در پيش است كه موجب تأمل و دقت نظر است.

اكنون عين عبارت «تاريخ بيهقي» را نقل مي كنيم تا نظريه ي خود را نيز ارائه دهيم.

ابوالحسن علي بن زيد بيهقي مي نويسد:

محمد بن موسي الرضا عليهماالسلام - كه لقب او تقي بود - از راه طبس - مسينا [1] .



[ صفحه 334]



از دريا [2] عبور كرد - كه در آن وقت راه قومس [3] مسلوك نبوده و آن راه را در عهدي نزديك مسلوك گردانيدند - به ناحيت بيهق آمد و در ديه ششتمه نزول كرد و از آن جا به زيارت پدر خويش علي بن موسي الرضا عليهماالسلام رفت - في سنة اثنين و ثلاثين و مأتين (سال 232) [4] و در مسجد ششتمه نماز خوانده و اثر پاي آن حضرت در سنگي كه فعلا در موزه است، باقي است. [5] .

خبر ديگري نيز از طبري نقل مي كنيم تا مطلب روشن تر گردد.

طبري، ابن سيرين و يعقوبي در حوادث سال 202 هجري مي نويسند:

در اين سال مأمون دختر خود ام حبيبه را به امام رضا عليه السلام و دختر ديگرش ام فضل را به امام جواد عليه السلام تزويج كرد.

آن گاه خط سير امام جواد عليه السلام را تعيين كرده مي نويسد: آن حضرت از راه طبس مسينان دريا عبور كرد...

از اين دو خبر چنين مفهوم مي شود كه: امام جواد عليه السلام طي سفري به خراسان آمده، البته دلايل ديگري هم در اين مورد روايات شده كه عبارت است از:

1 - اثر پاي امام جواد عليه السلام در سنگي كه اكنون در موزه آستان قدس است.

2 - اثري كه در مسجد بيهق بدان حضرت منسوب است.

با اين اخبار قريب به يقين است كه امام جواد عليه السلام به سوي خراسان سفر كرده اند، ولي اين مسافرت به دعوت مأمون بود، يا به ميل خود آن حضرت و آيا در زمان حيات پدرش بوده كه ول?عهد دولت عباسي بوده است يا به زيارت قبر پدر



[ صفحه 335]



بزرگوارش رفته، هنوز روشن نيست.

مشهور اين است نخستين كسي كه به زيارت حضرت ثامن الائمه امام رضا عليه السلام به طوس آمد حضرت ابوجعفر محمد بن علي التقي الجواد ابن الرضا عليهماالسلام بود.

البته اين خبر دو طرف دارد، اگر صرف زيارت باشد بايستي حضرتش به مرو رفته باشد، ولي چون قيد طوس دارد معلوم مي شود كه حضرتش به زيارت قبر پدر بزرگوارش رفته است.

و اما طبق نقل بيهقي، خط سير آن حضرت از مدينه از راه دريا و طبس مسينان بوده كه آن زمان راه قومس معمول نبوده است.

و طبق خبر ديگري كه مسلم است، امام جواد عليه السلام براي كفن و دفن پدر بزرگوارش به صورت رسمي از مدينه به طوس آمد و وارد مسجد بيهق سبزوار شد - كه اكنون خرابه است و در بيرون دروازه قرار گرفته است - و اثر پاي آن حضرت در آن مكان باقي و برقرار است.

اما منظور از دريا سه احتمال است كه يا بايد درياي خليج فارس باشد، يا درياچه ساوه، يا درياي مسينان، كه در كنار شهر دامغان كنوني بوده است و فعلا خشك شده و اثري از آن معلوم نيست.

از طرف ديگر، امام رضا عليه السلام در مورد ولايت امام جواد عليه السلام فرمود: او مانند موسي بن عمران است كه از دريا مي گذرد.

از سوي ديگر، تاريخي كه بيهقي نوشته به تحقيق اشتباه و غلط است، زيرا به عقيده ي او شهادت امام جواد عليه السلام در سال 225 هجري رخ داده و در سال 232 - كه بيهقي نوشته - اصلا امام جواد عليه السلام از دنيا رفته بود.

اگر تاريخ شهادت امام جواد عليه السلام را سال 220 هجري بدانيم طبق نقل بيهقي بايستي از رحلت امام نهم گذشته باشد كه در اين صورت به يقين كاتب تاريخ را كه «اثنين و مأتين» سال 202 بود به اشتباه 232 نوشته است. البته از اين دخالت هاي



[ صفحه 336]



ناروا در استنساخ كتب، يا در طبع و نشر آثار خطي بسيار رخ داده است.

آن چه مسلم است اگر به خبر تاريخ طبري توجه كنيم و گفتار يعقوبي را ملاك قرار دهيم بايستي مسافرت امام جواد عليه السلام در هفت سالگي آن هم درس سال 202 هجري باشد، زيرا در همان شب، مأمون دختر بزرگ خود را به امام رضا عليه السلام داده و دختر كوچك خويش را به امام جواد عليه السلام عقد بسته است.

در اين صورت، ممكن است امام جواد عليه السلام دو سفر به خراسان آمده باشد.

سفر اول هفت سال داشته كه به مرو، پايتخت مأمون در خراسان رفته و سفر دوم براي تجهيز دفن پدر بزرگوارش به طوس رفته است. سفر اول به صورت رسمي بود كه خود را در بيهق سبزوار و ساير شهرها معرفي نموده، ولي سفر دوم به طي الارض بوده است.

گفتني است كه: ما اين مطلب را در كتاب «زندگاني امام رضا عليه السلام» هم نگاشتيم. [6] البته هنوز در اصل موضوع ترديد داريم كه اگر هم بگوييم: در سفر بغداد به ايران آمده آن هم درست نيست، چرا كه امام جواد عليه السلام در آن سفر از راه جبل و كوفه به شام و مدينه رفته اند.

در هر حال، آن چه مسلم است اين كه: امام جواد عليه السلام طي دو سفر رسمي به بغداد رفته اند كه در مورد آن، طبق اخباري كه در دست است، ترديدي نيست و سفري هم به خراسان داشته اند كه به يقين براي تجهيز، كفن و دفن پدر بزرگوارش به طوس آمده اند.

و اگر روايت بيهقي با توجه به اختلاف سال، درست باشد بايستي امام جواد عليه السلام در زمان حيات پدر بزرگوارش؛ عصر وليعهدي به طور موقت سفري به خراسان آمده باشند، چرا كه به نظر ما در اين چهار سال، يا كمتر - كه امام رضا عليه السلام به خراسان آمده - بسياري از علويان به مرو دعوت شدند و امكان دارد كه امام



[ صفحه 337]



جواد عليه السلام هم با آن ها به زيارت پدر بزرگوارش آمده باشد.