بازگشت

حسين بن سعيد اهوازي


حسين بن سعيد اهوازي، فقيه و محدث امامي نيمه اول قرن سوم كه همراه با برادرش حسن، آثار فقهي و حديثي مهمي تأليف كرد. نام وي در اسنادِ بيش از پنج هزار حديث شيعه آمده است.
وي از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادي(ع) بوده است.

تولد


حسين بن سعيد، در كوفه به دنيا آمدند، ولي سال تولدش مشخص نيست. درباره پدرش سعيد، در منابع فقط به اين نكته اشاره شده كه لقب او دَنْدان بوده[1] و ابن داوود حلي نام وي را در شمار راويان مجهول آورده است.[2]
بنابر منابع، اين دو برادر و نياكانشان از آزادشدگان (موالي) امام سجاد عليه السلام بودند.[3] دو دايي آنها، علي بن يحيي و جعفر بن يحيي، كه به ترتيب از ياران امام رضا و امام جواد عليهماالسلام بودند، در منابع رجالي، ثقه معرفي شده اند.[4]

اساتيد (مشايخ)

حسين بن سعيد از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادي عليهم السلام به شمار مي رود.[5] او از اين امامان بدون واسطه حديث نقل كرده و به واسطه مشايخي چون ابن ابي عُمَير، علي بن نُعمان، حسن بن محبوب و محمد بن سَنان از امامان پيشين هم روايت كرده است.[6]
به نوشته نجاشي،[7] نقلِ بي واسطه حسين بن سعيد از فَضّالة بن ايوب (زنده در 183ق)[8] و زُرعة بن محمد حَضْرَمي (زنده تا 183)، كه در پاره اي منابع به آن اشاره شده است، ممكن نيست و او، به واسطه برادرش حسن، از آنان روايت كرده است. احتمالاً در نسخ قديمي نام حسين، به اشتباه، به جاي حسن ضبط شده است.[9]

شاگردان


از جمله شاگردان و راويان حديث از او، احمد بن محمد بن عيسي اشعري (متوفي 280)، احمد بن ادريس (متوفي 306)، احمد بن محمد بن خالد برقي (متوفي 280)، و احمد بن محمد دينوري (متوفي 282) بودند.[10] حسين بن سعيد پيش از مرگش كتاب هاي خود را به فرزند ميزبان خود در قم، حسين بن حسن بن ابان، داد و از اين رو، ابن ابان همه كتاب هاي حسين بن سعيد را روايت كرده است.[11]

ديدگاه علما در باره ايشان

رجالياني چون برقي[12] و طوسي،[13] حسين بن سعيد را فردي موثق دانسته اند. وجود نام وي در اسنادِ بيش از پنج هزار حديث موجود شيعه، نشان دهنده رتبه والاي او در فقه و حديث است.[14] فقها و سيره نگاران نيز مقام او را ستوده اند. مثلاً محقق حلي[15] او را از فقهاي معتبر شمرده و ابن نديم وي و برادرش حسن را آگاه ترين افراد عصر خود به فقه و آثار شيعه دانسته است.

آثار


نجاشي نام كتاب هاي حسين بن سعيد را چنين ذكر كرده است:
الوضوء
الصلوة
الزكاة
الصوم
الحج
النكاح
الطلاق
العِتْق و التدبير و المكاتبة
الاَيمان و النذور
التجارات و الاجارات
الخمس
الشهادات
الصيد و الذبائح
المكاسب
الاشربة
الزيارات
التقيه
الرَّدُ علي الغُلاة
المناقب
المثالب
الزهد
المروّة
حقوق المؤمنين و فضلهم
تفسيرالقرآن
الوصايا
الفرائض
الحدود
الديات
الملاحم
الدعاء.
در فهرست هاي متأخر، نام برخي كتاب ها با اندكي تفاوت آمده است.[16]
نكته مهم درباره نام و تعداد كتاب هاي حسين بن سعيد آن است كه نجاشي و شيخ طوسي در شرح حال برخي فقها و محدّثان، آنان را مانند حسين بن سعيد، داراي سي كتاب يا بيشتر دانسته اند، از جمله صفوان بن يحيي، محمد بن سَنان، موسي بن قاسم بَجَلي (زنده تا 220)، علي بن مهزيار اهوازي (متوفي ح 254)، محمد بن اَوْرَمه قمي (زنده تا 254)، محمد بن حسن صفّار (متوفي 290)، محمد بن علي صيرفي كوفي و يونس بن عبدالرحمان.[17]
بدين ترتيب نام و تعداد كتاب هاي سي گانه حسين بن سعيد در فقه و حديث شيعه نمادي براي يك دوره كامل موضوعات فقهي بوده است و از اين رو گاه مجموعه آثار فقهي برخي فقها كه از لحاظ اعتبار يا تعداد يا نام با كتاب هاي سي گانه مزبور مشابهت داشته اند «كتاب كامل» يا «كتاب مكمَّل» خوانده شده اند.[18]
همچنين بر پايه پژوهشي جديد، كتابي كه با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمد بن محمد بن عيسي قلمداد گرديده، در واقع گزيده و تلفيقي از كتاب هاي سي گانه حسين بن سعيد است يا لااقل بخش عمده كتاب، اثر اوست، زيرا در اسناد احاديثِ اثر يادشده، نام افرادي مانند محمد بن فُضَيل، نَضْرِ بن سُوَيد و فَضالة بن ايوب وجود دارد كه احمدبن محمد بن عيسي از آنان روايت نمي كرده است و آنان فقط از مشايخ حسين بن سعيد بوده اند.[19] با اين همه، باتوجه به شهرتِ كتاب هاي حسين بن سعيد و در دسترس نبودن بيشتر آنها به شكل اصلي خود، آثار وي جاي پژوهش و تفحص بسيار دارد.

آثار غيرفقهي

بيشتر كتاب هاي حسين بن سعيد درون مايه فقهي دارند، ولي در ميان آنها دو اثر اخلاقي، كه اينك در دسترس اند، يعني كتاب المؤمن و كتاب الزهد، و اثري كلامي با نام الرّدُ عَلَي اَلغُلاة (الغالية) و نيز كتاب التفسير به چشم مي خورد. احاديث كتاب الزهد غالباً با عبارت «حدثنا حسين بن سعيد» آغاز مي شود كه دالّ بر اين است كه راوي كتاب، از فرزندان يا شاگردان حسين بن سعيد، مانند علي بن حاتِم، بوده است.[20]
برخي از عناوين فصول اين كتاب، كه از نوع اندرزنامه است، عبارتند از: فضيلت سكوت و ترك دنيا، حسن خلق، مدارا و غضب، نيكي به پدر و مادر و اعضاي خانواده، نحوه رفتار با بردگان (زيردستان)، حقيقت دنيا و طالبان آن، تواضع و تكبر، توبه و استغفار، گريه كردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم.
كتاب الزهد را علي بن حاتِم قزويني تلخيص كرده است.[21]
علاوه بر كتاب هاي مذكور، اثري با نام كتاب البهار به حسين بن سعيد نسبت داده شده كه نسخه اي قديمي از آن نزد رضي الدين علي بن طاووس بوده و او در كتاب خود، اليقين، از آن نقل قول كرده است.[22]

وفات


حسين بن سعيد و برادرش حسن از كوفه به اهواز رفتند. پس از مدتي، حسين به قم مهاجرت كرد و در آنجا سكنا گزيد. ميزبان او در قم حسن بن ابان قمي بود. حسين بن سعيد در قم درگذشت. سال درگذشت او مشخص نيست، ولي گفته اند كه تا 254ق زنده بوده است.[23]

***

1. كشي، ص551؛ علامه حلّي، ص99
2. ابن داود، ص553
3. كشي، ص551؛ طوسي، فهرست، ص136، 149
4. طوسي، رجال، ص360، 374؛ نجاشي، ص58.
5. برقي، ص 54، 56؛ طوسي، رجال، ص 355، 374، 385
6. حسين بن سعيد اهوازي، الزهد، ص19، 23، 26، 29، 97ـ99؛ طوسي، فهرست، ص162؛ تفرشي، ج2، ص92
7. نجاشي ص311
8. شوشتري، ج3، ص459
9. مامقاني، ج22، ص103
10. طوسي، فهرست، ص22، 162، 195، 481؛ تفرشي، ج2، ص91ـ92
11. طوسي، رجال، ص424؛ طوسي، تهذيب، ج10، مشيخه، ص66
12. برقي، ص54، 56
13. طوسي، 1415، ص355
14. خويي، ج5، ص245ـ265
15. محقق حلي ج1، ص33
16. ابن شهر آشوب، ص40؛ خويي، ج5، ص244؛ كولبرگ، ص150
17. نجاشي، ص253، 262؛ طوسي، فهرست، ص265،242، 406ـ511،453،412،408
18. نجاشي، ص262؛ آقابزرگ طهراني، ج16، ص299، ج17، ص251
19. شبيري، ص23ـ26
20. حسين بن سعيد اهوازي، الزهد، مقدمه عرفانيان، ص ف، نيز براي نمونه رجوع كنيد به همان، ص12
21. آقابزرگ طهراني، ج12، ص64، ج20، ص204
22. آقابزرگ طهراني، ج3، ص157؛ كولبرگ، ص133-134
23. ابن نديم، ص277؛ نجاشي، ص59ـ60؛ طوسي، فهرست، ص149؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج3، ص220