بازگشت

حسن بن محبوب


حسن بن محبوب( 129 يا 149ق-224ق)، از اصحاب امام كاظم، امام رضا و امام جواد عليهم السلام. وي يكي از اركان چهارگانه شيعه در فقه و حديث و از اصحاب اجماع است، كه رجاليان و محدّثان بر وثاقتش اتفاق نظر دارند.
نام وي در اسناد روايات بسياري از كتب اربعه شيعه ديده مي شود. او از بيشتر اصحاب اجماع روايت كرده است. و بسياري همچون احمد بن محمد برقي، عبدالعظيم حسني و سهل بن زياد آدمي از وي روايت كرده اند. موضوعات روايات او بيشتر فقهي است.
المشيخه معروف ترين اثر ابن محبوب است كه از كهن ترين آثار در فقه و رجال در نزد شيعه محسوب مي شود.

نسب


خاندان وي چندين نسل مقيم كوفه و داراي پيوند وَلاء (وابستگي حمايتي) با قبيله بجيله كوفه بودند و به همين سبب او را كوفي بجلي[1] يا مولاي بجيله[2] نيز خوانده اند.[3]
جدّ سوم حسن، وَهْب، كه اهل سِند و برده رسمي جرير بن عبدالله بجلي بود، از امام علي(ع) درخواست كرد وي را از جرير بخرد. جرير كه مي ديد با فروش وَهْب او را كاملا از دست مي دهد، آزادش كرد تا بدين ترتيب ميان خود و قبيله اش بجيله با وهب و دودمانش، وابستگي (ولاي عتق) برقرار شود. وهب نيز از آن پس به خدمت اميرمؤمنان درآمد.

كنيه و لقب

كنيه حسن بن محبوب، ابوعلي[4] و لقبش سرّاد يا زرّاد [5] به معناي زره ساز[6] است كه يادگار پيشه جدّ اعلايش، وهب، بوده است.[7]

تولد

تولد او ـ بنابر اينكه به هنگام وفات، 75 يا 95 ساله بوده باشد ـ سال 129 يا 149 بوده است. به نظر مي رسد با توجه به روايات او از كساني همچون ابو حمزه ثمالي، در نوجواني به فراگيري حديث پرداخته است. شايد تشويق پدرش، محبوب، نيز در تعلّم حديث مؤثر بوده، چنان كه كشّي[8] از راويان شيعه شنيده است كه محبوب بابت هر حديثي كه پسرش از علي بن رئاب مي نوشت، يك درهم به او جايزه مي داد. سال ها بعد، او و سه راوي بزرگ ديگر اركان چهارگانه شيعه در فقه و حديث بودند.[9]

فرزندان

از نسل او، دو پسر به نام هاي محمد و هارون ــ هر دو از اصحاب امام جواد عليه السلام [10]ــ و از نوه او جعفربن محمد [11] در ميان راويان حديث ياد شده است.

وثاقت

همه رجاليان و محدّثان متقدم و متأخر در وثاقتش متفق اند [12] نام او در طبقه اصحاب امام كاظم[13]، اصحاب امام رضا [14] و اصحاب امام جواد عليهم السلام[15] آمده است. نام او در شمار اصحاب اجماع نيز آمده است.[16]
كشّي [17] وي را يكي از شش فقيه از اصحاب امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام مي شمارد كه به گفته او، طايفه شيعه بر صحت روايات و علم و فقاهتشان و دو گروه شش نفري ديگر اجماع دارند. البته برخي به جاي حسن بن محبوب، حسن بن علي بن فضال و فَضالةبن ايوب اَزْدي يا عثمان بن عيسي رواسي را در اين دسته جاي داده اند.[18]
به نوشته مامقاني [19] و برخي از فقها، از جمله شهيد ثاني و محقق سبزواري، بر آن بوده اند كه وي همانند محمد بن ابي عمير جز از راويان ثقه، ارسال حديث و حذف واسطه نمي كند، و اين بالاترين درجه اعتماد به راوي است.[20]

روايات


نام او در طريق قريب به سه هزار حديث از كتب اربعه شيعه ديده مي شود.[21] اين روايات، به ترتيب فراواني، درباره عقائد، اخلاق، احكام عبادات، احكام معاملات و... ديگرند.[22]
طبق بررسي آيت الله خويي، [23] او علاوه بر چند حديث كه بي واسطه از امام كاظم و امام رضا عليهماالسلام روايت كرده، از 188 راوي حديث شنيده است كه شصت تن از آنان از اصحاب امام صادق عليه السلام بوده اند.[24]
بيشترين روايات او، از علي بن رئاب، ابوايوب ابراهيم بن زياد خزّاز و عبدالله بن سنان (هر سه از اصحاب امام صادق عليه السلام) و هشام بن سالم و علاء بن رزين (از اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام) بوده است.[25]
وي همچنين از هشت تن از اصحاب اجماع روايت كرده است.[26]

روايت كنندگان

تعداد كساني كه از حسن بن محبوب روايت كرده اند فراوان است[27] بيشترين احاديث او را، به ترتيب، اشخاص ذيل روايت كرده اند:
احمد بن محمد بن عيسي اشعري قمي
سهل بن زياد آدمي
ابراهيم بن هاشم قمي
عبدالعظيم حسني
احمد بن محمد بن خالد برقي
فضل بن شاذان نيشابوري.[28]
در ميان روايات او، توجه فراوان به فقه و نقل رواياتِ راجع به امامت، به ويژه امامت امام رضا عليه السلام[29]، جالب توجه است. همچنين توجه به معيارهاي نقد حديث و مستندات روايي احكام[30] و پيش گامي او در پرداختن به رجال حديث با تأليف المشيخة [31]، در خور دقت است.

موضوع روايات

عمده روايات او ــ كه در موضوعات فقهي (به ويژه مباحث حدود، ديات و قصاص، نكاح و طلاق، نماز و حج) و رفع تعارض ميان مستندات حديثي احكام است ــ از احاطه او به دانش و مسائل فقه حكايت دارد. محقق حلي، كه در فقه استدلالي و فقه مقارن، از ميان اقوال فقهاي اماميه به سخن چند تن بسنده كرده، نام پنج فقيه و پيشتر از همه نام حسن بن محبوب را برده و آنان را ستوده است.[32]

آثار

حسن بن محبوب را از مؤلفان بزرگ مصنفات روايي شمرده اند[33] شيخ طوسي در فهرست، [34] وي را داراي كتاب هاي بسيار دانسته و از اين كتاب هاي او نام برده است: المشيخة، الحدود، الديات، الفرائض[35]، النكاح، الطلاق، النوادر، العتق، و المراح، [36] ابن نديم، [37] نيز برخي از اين آثار را نام برده و التفسير را نيز بدان ها افزوده است. ابن شهر آشوب[38] علاوه براينها، از معرفة رواة الأخبار نيز ياد كرده است.

المشيخه


معروف ترين كتاب ابن محبوب، المشيخة است كه در زمان حضور امامان در اصول شيعه، مشهورتر از كتاب مُزني [39] و امثال آن دانسته شده است. [40]
اين كتاب، كه شرح مشايخ حديثي و روايات آنان بوده است، از قديمي ترين آثار در علم فقه و رجال در ميان شيعه محسوب مي شود.[41]
المشيخة را داود بن كوره قمي، از مشايخ حديثي كليني، طبق موضوعات فقهي[42] تبويب كرده و احمد بن حسين بن عبدالملك، از راويان معتمد، آن را براساس نام راويان، تنظيم نموده است.[43] همچنين شهيد ثاني منتخبي از آن را در قالب حدود هزار حديث فراهم آورده[44] كه گوياي گستردگي و اهميت كتاب است.

وضعيت آثار

هيچ يك از كتاب هاي حسن بن محبوب در دست نيستند. با توجه به طريق شيخ طوسي [45] به كتاب المشيخة و نيز نقل او از آن در كتابهاي حديثي خويش[46]، احتمالاً كتاب مذكور تا قرن پنجم موجود بوده و از طريق او به قطب راوندي[47]، رسيده است. ابن ادريس حلي در كتاب السرائر، بخش مستطرفات[48]، گزيده اي از المشيخة را آورده است.
منتخب شهيد ثاني از آن[49]، شاهدي بر وجود اين كتاب تا قرن دهم است.

انتقال آثار گذشتگان

حسن بن محبوب، علاوه بر تأليف، نقش عمده اي در انتقال آثار حديثي گذشتگان خويش نيز داشته است، چنان كه شيخ طوسي در فهرست[50] و نجاشي[51] نام او را در طريق روايت بيش از چهل اصل و كتاب ذكر كرده اند. بيشتر موارد مذكور برگرفته از فهرست ابن بطه قمي است و او نيز غالباٌ به واسطه احمد بن محمد بن عيسي اشعري از ابن محبوب روايت كرده است.[52]

درگذشت


حسن بن محبوب در اواخر سال 224ق، در 75 سالگي، و به احتمال بيشتر در 95 سالگي درگذشت؛ زيرا گرچه كشّي[53] عمر او را به هنگام وفات 75 سال دانسته است، اما به دليل روايات وي از درگذشتگانِ پيش از سال 149ق، احتمال بسيار دارد كه تصحيفي رخ داده و عبارتِ صحيح، 95 باشد.[54]

***

1. آقابزرگ طهراني، ج21، ص69
2. طوسي، 1380، ص372؛ طوسي، 1420، ص122
3. كشّي اختيار معرفةالرجال، ص584.
4. طوسي، 1420، ص122
5. برقي، ص118، 126؛ طوسي، 1420، ص122
6. ابن منظور، ذيل « زرد » و « سرد
7. كشّي، اختيار معرفةالرجال، ص584
8. ص585
9. طوسي، 1420، ص122
10. نجاشي، ص438ـ439؛ طوسي، 1380، ص408
11. كشّي، اختيار معرفةالرجال، ص584
12. از جمله طوسي، 1420، ص122؛ ابن داوود حلّي، الرجال، ص77؛ علامه حلّي، رجال العلامة الحلّي، ص37؛ مجلسي، ص59
13. رجوع كنيد به برقي، ص188، 126؛ طوسي، 1380، ص347
14. ابن نديم، ص276؛ طوسي، 1380، ص372
15. ابن نديم، ص276
16. كشي، اختيار معرفة الرجال، ص556
17. اختيار معرفةالرجال، ص556
18. كشّي، اختيار معرفةالرجال، ص585؛ نيز رجوع كنيد به اصحاب اجماع
19. تنقيح المقال في علم الرجال، ج20، ص360
20. نيز رجوع كنيد به تنقيح المقال في علم الرجال، ج20، ص360
21. رجوع كنيد به خويي، ج5، ص92، 332ـ374، ج23، ص19، 237ـ284
22. رجوع كنيد به اردبيلي، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ج1، ص221ـ224.
23. ج5، ص92ـ93، 333، ج23، ص19ـ21، 237
24. طوسي، 1420، ص122.
25. رجوع كنيد به خويي، ج5، ص333ـ374، ج23، ص237ـ284.
26. رجوع كنيد به خويي، ج5، ص92ـ94، ج23، ص19ـ21.
27. رجوع كنيد به خويي، ج5، ص94، ج23، ص21
28. خويي، ج5، ص94، ج23، ص21
29. رجوع كنيد به طوسي، 1411، ص35، 68
30. رجوع كنيد به حرّعاملي، 1409ـ1412، ج27، ص107-108
31. فضلي، اصول علم الرجال، 1414، ص31
32. رجوع كنيد به محقق حلّي، ج1، ص33
33. بحرالعلوم، ج2، ص86
34. ص122ـ123
35. ابن نديم، ص276، كه الفرائض و الحدود و الديات را نام يك كتاب دانسته است
36. ابن شهر آشوب در معالم العلماء ص:28 المُزاح يا المزاج
37. ص276
38. ، معالم العلماء، ص:28
39. متوفي 246، مؤلف المختصر و از نامورترين فقيهان شافعي
40. رجوع كنيد به طبرسي، ج2، ص258.
41. فضلي، 1414، ص31.
42. نجاشي، فهرست اسماء مصنّفي الشيعة المشتهر برجال النجاشي، ص158
43. نجاشي، فهرست اسماء مصنّفي الشيعة المشتهر برجال النجاشي، ص80؛ طوسي، 1420، ص58
44. آقابزرگ طهراني، ج21، ص69
45. 1420، ص122ـ123
46. براي نمونه رجوع كنيد به شيخ طوسي 1401، ج1، ص121، ج6، ص160؛ شيخ طوسي، 1363ش، ج1، ص106، ج3، ص6
47. الخرائج و الجرائح، ج1، ص17
48. ج3، ص589ـ600
49. رجوع كنيد به حرّ عاملي، 1362ش، قسم1، ص87
50. براي نمونه رجوع كنيد به ص159ـ160، 164ـ165
51. براي نمونه رجوع كنيد به ص135، 140، 160، 357، 445
52. براي نمونه رجوع كنيد به نجاشي، فهرست اسماء مصنّفي الشيعة المشتهر برجال النجاشي، ص135، 140، 160، 357؛ طوسي، 1420، ص122ـ123؛ قس نجاشي، فهرست اسماء مصنّفي الشيعة المشتهر برجال النجاشي، ص20، 127، 150؛ طوسي، 1420، ص22، 40، 128
53. اختيار معرفةالرجال، ص584
54. شوشتري، ج3، ص350