يكي از ابعاد بزرگ زندگي ائمه ، بعد فرهنگي آنان است. اين پيشوايان بزرگ هر كدام در عصر خود ، فعاليت هاي فرهنگي داشته و در مكتب خود شاگرداني تربيت مي كردند و علوم و دانش خود را توسط آنان در جامعه منتشر مي نمودند.

اما شرايط اجتماعي و سياسي در زمان آنان يكسان نبود. مثلا در زمان امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام شرايط اجتماعي مساعدتري وجود داشت و به همين جهت تعداد شاگردان و راويان حضرت صادق عليه السلام بالغ بر چهارصد هزار نفر بود ؛ ولي در دوره ي امام جواد عليه السلام تا زمان امام عسكري عليه السلام به دليل فشارهاي سياسي و كنترل شديد فعاليت آنان از طرف دربار خلافت ، شعاع فعاليت آنان بسيار محدود گشت و از اين نظر ، تعداد راويان و پرورش يافتگان مكتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق عليه السلام كاهش بسيار چشمگيري داشت.

بنابراين اگر مي خوانيم كه تعداد راويان و اصحاب حضرت جواد عليه السلام نزديك به صد و ده نفر بوده اند و جمعا دويست و پنجاه حديث از وي نقل شده است نبايد تعجب كرد ؛ زيرا از يك سو ، آن بزرگوار شديدا تحت مراقبت و كنترل سياسي بود و از طرف ديگر ، زود به شهادت رسيد و به اتفاق راويان بيش از بيست و پنج سال عمر نكرد و در عين حال ، بايد توجه داشت كه در ميان همين تعداد محدود اصحاب و راويان آن حضرت ، چهره هاي درخشان و شخصيت هاي برجسته يي مانند : علي بن مهزيار ، بزنطي ، زكريا بن آدم ، محمد بن اسماعيل بن بزيع ، حسين بن سعيد اهوازي و احمد بن محمد بن خالد برقي بودند كه هر كدام در صحنه هاي علمي و فقهي وزنه ي خاصي به شمار مي رفتند و برخي داراي تأليفات متعددي بوده اند.

از طرف ديگر ، راويان احاديث حضرت جواد عليه السلام تنها در محدثان شيعه خلاصه نمي شوند ، بلكه محدثان و دانشمندان اهل تسنن هم معارف و حقايقي را از آن حضرت نقل كرده اند.

به عنوان نمونه ، خطيب بغدادي احاديثي با سند خود از آن حضرت آورده است. همچنين حافظ عبدالعزيز بن اخضر جنابذي در كتاب معالم العترة الطاهره و مؤلفاني مانند : ابوبكر احمد بن ثابت ، ابواسحاق ثعلبي و محمد بن منده در كتب تاريخي و تفسيري خويش رواياتي از ابن الرضا عليه السلام نقل كرده اند [1] .



[ صفحه 406]