شيعيان امامي در سراسر بلاد اسلامي زندگي مي كردند ، بسياري از آنان در بغداد ، مداين و عده يي هم در ايران با ساير نقاط كشورهاي آن روز به سر مي بردند. اينها علاوه بر ارتباط از طريق وكلاي آن حضرت در ايام حج نيز در مدينه با امام عليه السلام ديدار مي كردند. از روايتي استفاده مي شود كه شماري از شيعيان امام جواد عليه السلام در مصر سكني گزيده بودند.

در اين روايت علي بن اسباط مي گويد : «قامت امام عليه السلام را به دقت مي نگريستم تا بتوانم آن حضرت را براي اصحابمان در مصر وصف كنم.»

در روايت ديگري آمده كه يك نفر از شيعيان خراسان خدمت امام جواد عليه السلام مشرف شده است. روايت ديگري از حر بن عثمان همداني حاكي از آن است كه ، گروهي از شيعيان ري به محضر آن حضرت شرفياب شدند. تا آنجا كه مي دانيم همواره شيعياني در ري زندگي مي كردند كه به طور مرتب و به مرور زمان بر تعدادشان افزوده شده است.

قم ، يكي از مراكز مهم شيعه بود و در دوران امام جواد عليه السلام شيعيان آن ديار با حضرت در ارتباط نزديك بودند. احمد بن محمد بن عيسي كه از وي با عنوان شيخ القميين ياد شده ، از اصحاب امام رضا عليه السلام و پس از وي از ياران امام جواد عليه السلام و فرزند گرامي آن حضرت ، امام هادي عليه السلام بوده و حتي حضرت امام حسن عسكري عليه السلام را هم درك كرده است. وي تأليفات فراوان در حديث از خود برجاي گذاشت.

صالح بن سهل يكي ديگر از اصحاب حضرت جواد عليه السلام در قم بوده كه رسيدگي به امور موقوفات آن حضرت در آن شهر را بر عهده داشت.

در روايت ديگري آمده : شخصي از اهالي بست و سجستان در ايام حج به حضور آن حضرت رسيد و گفت : والي ما از دوستداران اهل بيت است و به شما علاقه دارد و من خراجي به ديوان بدهكارم. نامه يي به او بنويسيد تا در اين باره بر من سختگيري نكند.

امام عليه السلام فرمود : او را نمي شناسم. آن شخص گفت : او از دوستداران شماست. حضرت جواد عليه السلام كاغذي گرفت و بر آن نوشت :

آورنده ي اين نامه ، عقيده ي مباركي را از تو نقل كرد . هر عمل نيكويي كه انجام دهي ، از آن تو خواهد بود. پس بر برادرانت نيكي كن و بدان كه خدا از تك تك و ذره ذره ي اعمالت خواهد پرسيد.



[ صفحه 414]



اين شخص مي گويد : نامه را از حضرت گرفتم و قبل از اينكه به سجستان برسم ، اين خبر به گوش حسين بن عبدالله نيشابوري كه والي آنجا بود ، رسيد و او در دو فرسخي شهر به استقبالم شتافت. نوشته ي حضرت را به وي دادم . آن را بوسيد و بر ديده نهاد و گفت :

- حاجتت چيست ؟

گفتم :

- خراجي به حكومت بدهكارم.

حسين بن عبدالله دستور داد كه خراج را بر من بخشيدند. علاوه بر آن دستور داد تا او والي است از من خراج نگيرند. آن گاه از زندگي ام سؤال كرد و بعد به كارگزارانش گفت كه ، براي من مستمري قرار دهند.

علي بن مهزيار از جمله اصحاب امام جواد عليه السلام است كه در اصل نصراني بود و پس از آنكه اسلام آورد از خواص اصحاب امام رضا عليه السلام و پس از وي از ياران امام جواد عليه السلام شد. او اهل قريه يي در جنوب به نام هندوان يعني هنديجان فعلي بود كه بعدها در اهواز اقامت گزيد.

بررسي هاي دقيق درباره ي روابط موجود ميان امامان شيعه و شيعيان آنها نشان مي دهد كه اين روابط از زمان امام رضا عليه السلام به بعد رو به گسترش نهاده است ، اين مي تواند به معناي افزايش شيعيان در اين مناطق در عهد اين امامان باشد و اين گستردگي ارتباط بيش از هر چيز ناشي از سفر حضرت رضا عليه السلام به خراسان و همچنين مديون شبكه ي وكلاي آن بزرگواران در مناطق مختلف ايران مي باشد.

يكي از وكلاي حضرت جواد عليه السلام ، ابراهيم بن محمد همداني ا ست كه بنا به روايتي چهل بار به زيارت حج مشرف شد. امام جواد عليه السلام طي نامه يي به وي نوشت :

وجوه ارسالي به من رسيد. خدا از تو قبول فرمايد و از شيعيان ما راضي باشد و آنان را در دنيا و آخرت در جوار ما قرار دهد.

از اين روايت به طور صريح ، مسئوليت مالي اين وكيل ، كه اموالي را از شيعيان دريافت مي كرده و براي امام ارسال مي داشت ، استفاده مي شود.

امام عليه السلام در ادامه ي نامه خطاب به وكيل مذكور مي نويسد :

سفارش شما را به نضر بن محمد همداني كرده و موقعيت تو در نزد خودم را به اطلاع وي رساندم و به او نوشتم كه متعرض شما نشود. به ايوب بن نوح بن دراج هم مانند همين دستور را



[ صفحه 415]



داده ام. همچنين به دوستان خود در همدان نامه يي نوشتم و در آن تأكيد كردم كه از شما پيروي نمايند ؛ زيرا من در آن ناحيه ، جز تو وكيلي ندارم.

كتاب هايي كه مشتمل بر احاديث امامان عليه السلام بوده و اصحاب آنان از زمان امام باقر عليه السلام به بعد تنظيم كرده اند ، در واقع نشانگر توجه روز افزون امامان و شيعيان آنان به كار فرهنگي و فكري بوده و نقش بسيار سازنده يي در ترويج عقايد و فقه شيعه در اين مناطق بر عهده داشته است. وقتي از امام جواد عليه السلام درباره ي روايت از كتب اصحاب كه به دليل تقيه مخفي بوده سؤال شد ، فرمود :

حدثوا بها فانها حق :

از آنها روايت كنيد كه حق و صحيح است.

بدين گونه بود كه شيعيان در نشر و احياي آثار سلف خود كوشيدند و بنيه ي فقهي شيعه را كه در واقع اساس كار بود تقويت كردند. آنها همچنين وظيفه داشتند به آن قسمت از مسلمات فقه كه توسط منحرفان كنار گذاشته شده بود ، عمل كنند تا رواج يابد. از آن جمله حج تمتع بود كه پر فضيلت ترين عمل براي يك حاجي شمرده مي شد [1] .