باري در نتيجه ي نفوذ بي حساب تركان (كه تا زمان متوكل ادامه داشت) رقابت هايي كه از گذشته در ميان عرب ايراني و علوي و عباسي بود از ياد رفت و هيچ يك از اينها به حساب نمي آمدند و از اينجا ضعف و تجزيه ي دولت عباسي آغاز شد دولت هاي مستقل و نيمه مستقلي هريك گوشه اي از قلمرو عباسيان سر برداشتند، و



[ صفحه 55]



دولت هايي چون صفاريان و سامانيان و غزنويان و علويان طبرستان و اغلبيان تونس و فاطميان آفريقا و طولونيان و احشيديان مصر و امويان اندلس و زيديان يمن، بر ويرانه هاي قدرتي كه تا چند قرن بعد عنوان خويش را حفظ كرده بود به وجود آمدند [1] .

و بالاخره معتصم در اواخر عمر بيمار شد و در سال 227 هجري درگذشت [2] .



[ صفحه 57]