در اينجا بايد دانست كه هر چند پرورش دهندگان و تربيت كنندگان و تربيت



[ صفحه 141]



كنندگان خدايند ولي در حقيقت خداوندگار خاص و عام همه از طفيل هستي اوست زيرا كه حقيقت يزداني بدون پيدا كردن چيزي از نيستي و پديد آوردن سبب ها و پرورش او و نيز بر او دادن و برخوردها را از تربيت دور كردن، جز در هستي او توانا و دانائي نيست، ارباب ديگر موجودها ناتوانند!! نمي توانند در تكامل ديگر هستي ها كوشش كنند!! چه همه ارباب انواع از جمله شرطها و سبب ها در پرورش موجودات مي باشند اين است كه ابراهيم خليل فرمود:

«اني وجهت وجهي للذي فطر السموات والارض حنيفا و ما انا من المشركين!، «الرحمن الرحيم! بايد دانست از لوازم تربيت دو رحمت است:

نخستين رحمت در هنگام پرورش باشد، هر گاه نباشد تربيت فراهم نگردد، حقيقت رحمت توجه تمام به نيازمندي پرورده خود انجام ضرورت هاي او در هر زمان و مهرباني و توجه در همه احوال اوست و اين گونه رحمت را رحمان گويند، دومين رحمت پس از رسيدن پرورش به كمال است، كه ميوه آن را فراهم فرمايند، اين همه زحمت در مهرباني را بازيچه ننگرند؟ مانند باغباني كه به زحمت بسيار نهالي را بارور كرد، از آن بار دوشابي و يا سركه اي و مربا و شيريني درست نساخت، خاصيت در حق آن بار، اين گونه ميوه ها بي نتيجه خواهد ماند، اين رحمت نشده از اين رحمت تعبير فرمودند (به رحيم) پس آوردن اين اسم در اينجا اشارت است.