صاحب نظران در تفسير فرمايند:

«الحمد لله رب العالمين» همه ستايش و ثنا براي خداست، پروردگار عالم ها است، اين سوره بر زبان بندگان يزدان آمد، مخلوقات يزداني را بايد كه در هنگام راز و نياز با خداي خود، به اين شيوه سخن گويند، صفت رب العالمين براي آن آورد تا ستايش به يك ذات يكتا گردد؛ زيرا اين صفت جز در خدا نيست؟ بدين شرح:

ربوبيت به معني پرورش كردن است! يعني چيزي را كم كم به حد كمال او رسانيدن، مانند باغباني كه دانه در زمين مي افشاند چون نهال شود به آب دادن، شاخه بريدن در تربيت آن كوشش مي كند تا به كمال خود برسد، برگ و بار آورد: همچنين پدر و مادر درباره فرزندان خود اين كار نمايند، يا باغبان در حق باغ زحمت مي كشد، اينگونه پرورش دهندگان را كسي شايسته عبادت نمي داند، گاهي پرورش عمومي است مانند پرورش آفتاب، ماهتاب. روحانيات كه بستگي به عناصر دارند، از آب و آتش، اين رشته از پرورش دهندگان را مشركان شايسته ستايش و عبادت مي دانند. چنانچه در مذهب اشراقيان آنها را ارباب انواع نامند، در مذهب فلاسفه



[ صفحه 140]



«ارواح و نفوس» مي خوانند، در اصطلاح اهل دعوت موكلان اين پرورش دهندگان همگاني، براي يك عالم از عالم ها است، مثلا پرورش آفتاب در جهان حرارت و خشكي است و تربيت ماهتاب در عالم سردي رطوبت است، همچنان ساير ستارگان كه تأثيري در يكي از موجودات دارند، پس اين پرورش دهندگان هم خصوصي شد؟ و همه جهان را تربيت نمي كنند ستايش را شايستگي ندارند؟ زيرا آن هستي كه اين مزيت ها را به آنها داده سزاوار عبادت و ثناست، و او رب العالمين است كه در تمام عالم ها تربيت دهنده و ساري است، از اين جهت است كه، فرعون از حضرت موسي (ع) پرسيد كه ما رب العالمين؟ ايشان در پاسخ گفته اند: رب السموات والارض و ما بينهما، فرعون در شگفت شد! موسي (ع) بار ديگر فرمود: رب آبائكم الاولين، بار نخست تمام پرورش دهنده در مكان ها را بيان فرمود و بار دوم تمام تربيت كننده در زمان ها را راهنمائي نمود فرعون چون اين معني را راست دانست كه: يك ذات هستي در زمان هاي گوناگون، در وقت هاي مختلف چگونه تربيت تواند كرد؟! در حق موسي عقيده به ديوانگي او پيدا كرد! موسي بار سوم راهنما شد و گفت: رب المشرق و المغرب و ما بينهما يعني پروردگار او عمومي است، در تمام جايگاهها، زمانها؛ همچنان همگاني است در اوضاع بي پايان، پس روشن شد كه سزاوار ستايش و ثناهان هستي توانا و دانائي است كه همه چيز به او نيازمند است، خداوندي خدا بستگي به جنسي و نوعي و شخصي نيست، غرضي، عوضي در يزدانيت او نيست: