رحمان آنكه به ما رحم مي كند و روزي ما را گسترش دهد.

رحيم آنكه در دين و دنيا و آخرت، به دين ما را سبك كرد و آن را سهل و آسان قرار داد و او رحم به ما مي كند امتياز داد ما را از دشمنان خود و بنابر روايت معتمدي رحمن به تمام خلقش و رحيم مخصوص مؤمنان در توحيد است باز هم در حديثي است الرحمن به تمام عالم است و الرحيم خاص مؤمنان است.

در خبر ديگر است كه تفسير الرحمن عطوفت كننده به خلقش با



[ صفحه 160]



روزي است كه از ايشان روزي را نخواهد بريد اگر چه از طاعتش دست بردارند و از مجمع البحرين از عيسي بن مريم نقل شد كه: رحمن رحمن دنيا و رحيم رحيم آخرت است و در بعضي از دعاهاي صحيفه سجاديه است: يا رحمن الدنيا و الاخرة و رحيمها از حضرت صادق عليه السلام است كه فرمود:

رحمن اسم خاصي است براي صفتي عام و رحيم اسم عامي است براي صفتي خاص. يكي از بزرگان مي گفت: اصل رحمت عطوفت است و در كساني از ما كه رحيم هستند سه چيز پيدا مي شود رقت و انكسار از ملاحظه حال مرحوم بعد از آن عطف و شفقت بعد از آنچه انجام مي شود درباره آنچه مقتضي حال عطوفت است مانند احسان و بخشش و مانند اين است كه موضوع آن لفظ دوم است و كلمه نخستين از مبادي آن است و سومي از نتيجه هاي آن بنابراين ما مجبور نيستيم در اطلاقش به خداوند تجوزا با ثبات غايت آن، چنانكه گفته اند براي خيال كردن دخول رقت در حقيقتش فرارا از قائل شدن به متصف شدن خدا با آن، پس اطلاق رحيم به خداوند مقصود به اعتبار دريافت هدف و لغو كردن حقيقت صفت نيست! بلكه رحمت و همچنين ساير كارهاي خداوند مبادي وجودي است بي نياز از تحقيق كه خود آن حقيقت معاني الفاظ است حقيقت رحمت چيست؟! همان معنائي است كه به اعتبار آن بر ممكنات رحم مي كند و آن حقيقت اسم رحيم است از نام هاي مخلوقه عيني چنانكه از حضرت رسول (ص) وارد است كه خداوند را صد جزء رحمت است كه يكي از آن ها را به زمين نازل فرمود و در ميان مخلوق پخش كرده كه به آن وسيله به يكديگر مهرباني



[ صفحه 161]



و رحم مي كنند و نود و نه جزء ديگر از رحمت الهي را در رستاخيز به بندگانش، رحم خواهد فرمود.

بنابراين گفتن رحمن و رحيم بر خدا به اعتبار اين كه رحمت و رحمانيت و رحيميت را آفريد به اعتبار قيام آن است با او قيام صدوري است نه قيام حلولي، پس رحمت رحمانيت افاضه وجود منبسطي است در تمام مخلوقات پس ايجادش رحمانيت اوست و موجودها رحمت او و رحمت رحيميت افاضه هدايت و كمال بر بندگان مؤمن در دنيا است.

منت گذاشتن با جزاء و ثواب در آخرت است بنابراين ايجاد شده براي پرهيزكار و گناهكار عمومي است و هدايتش مخصوص مؤمنان است. رحمن: از براي اينكه دلالت بر رحمت مطلقه عمومي دارد و به رحمت مخلوق ناميده مي شود بر آنها از خصوصيت هاي خداست رحمت رحيميت از براي دريافت خصوصيت و قيد در آن مانعي از اطلاقش نيست به آنچه ميان آنهاست از رحمت مفيده و سودمند، هر گاه نگاه كنيد به جهان كه چگونه خدا آن را بيافريد گوئي به رحمانيت نگاه كرده ايد چه در خارج نبود مگر رحمن و رحمت الهي و هر كس نگاه كند به آن به اعتبار ايجاد خداوندي مانند اين است كه رحمن را ديده است گفتن رحمن و اضافه آن به دنيا و يك مرتبه گفتن رحيم به آخرت است، اطلاق هر دو كلمه و اضافه شدن به دنيا و آخرت در دعا كه مي فرمايد: يا رحمن الدنيا و الاخرة