عبادت نفس، صبر كردن بر ترك كارهاي عادي است. مانند روزه، اعتكاف، صبر كردن بر مصيبت ها، ترك زاري و ناله و آه كشيدن، خودداري از محرمات و گناهان است - عبادت قلب - پس محبت است به دوستان و ياران و دوري كردن از مجازات است - عبادت روح - كوشش در راه ديدار خداوند و انس و لذت يافتن از مراقبه او - عبادت سر - غرق شدن در معرفت آثار پروردگار و آنچه بستگي به او دارد، در راه خدا نثار مال كردن در انديشه راه خدا بودن، همچنان در كردار و گفتار و پندار حق بودن.

از اينجا معلوم گرديد كه عبادت در حقيقت سرگرم كردن تمام اندام و نيروي بيرون و دروني انساني است در راه خدا و رضايت يزدان.

و اياك نستعين: يعني از تو مدد مي خواهم: اين كلمه بر آن آورده شد تا از نسبت ستايش به خود غروري در دل پيدا نگردد، گويا مي گويد كه عبادت بدون همراهي از تو فراهم نگردد، نيز در جهان سه مشرب پيدا شد:

1- جبريان مي گويند كه هيچ گونه اختياري نداريم؟ مانند سنگ و چوب جنبش بروز مي كند.

2- قدريان گويند اختيار تمام داريم، جنبش و كار ما از ما سر مي زند، اين هر دو دسته به روش ناپسندي افتادند، چه گروه اول ديانت، شريعت، تكليف، را تباه مي دانند:

دسته ي دوم: دعوي شركت در آفرينش مي نمايند، پس مي توان



[ صفحه 147]



گفت كه اين دو كلمه براي رد عقيده آن دو گروه آورده اند: اياك نعبد و اياك نستعين رد بر اعتقاد قدريان است. راه راست بهره دسته سوم است كه گويند:

- بندگي مي كنيم و توفيق از خدا مي جوئيم.

- برخي از اهل معرفت گفته اند:

- استعانت در اينجا درخواست كمك و همراهي نيست، بلكه درخواست همانا همراهي كردن است، بدين معني كه عبادت از سوي ما است، مرتبه كمك دادن و به اصطلاح بعين اليقين رسانيدن كار خداست!